Zübeyde Hanım ve ailesi
ATATÜRK'ün Ailesi
Mustafa Kemal ATATÜRK, 1881 (Rumî 1296) yılında Selanik’te Koca
Kasım Paşa Mahallesi Muhtar Sokak No:38'de bulunan ve bugün müze olan üç katlı
bir evde dünyaya gelmiştir. Babası o sırada kereste ticareti yapan Ali Rıza
Efendi, annesi Zübeyde Hanım’dır. Baba tarafından dedesi, ilkokul öğretmeni
olan Kızıl Hafız Ahmet Efendi; anne tarafından dedesi ise Sofuzade (Sofizade)
Feyzullah Efendi'dir.
Mustafa Kemal ATATÜRK’ün hem baba hem de anne tarafından soyu
“evladı fatihan” yani Rumeli’nin fethinden sonra buraların Türkleştirilmesi
için Anadolu’dan (Konya/Karaman bölgesinden) göçürülüp, iskân edilen Türk
boylarındandır.
Baba soyu, günümüzde Makedonya Cumhuriyeti sınırları içinde yer
alan Manastır vilayetinin Debrei Bala sancağına bağlı Kocacık köyüne
yerleşmiştir. Ali Rıza Efendi’nin babası Kızıl Hafız Ahmet Efendi ile onun
kardeşi Kızıl Hafız Mehmet Emin Efendi 1800’lü yılların başında o dönemde yine
bir Türk toprağı olan Selanik’e göç etmişlerdir. Ali Rıza Efendi 1841 yılında
Selanik’te dünyaya gelmiştir. Selanik’te Abdi Hafız Mektebinde okumuş, Vakıflar
İdaresine kâtip olarak girmiş, “gümrük memurluğu” görevlerinde bulunmuş ve son
olarak ticaretle meşgul olmuştur.
Mustafa Kemal ATATÜRK’ün anne soyu da, Fatih Sultan Mehmet
döneminde Konya-Karaman civarından Rumeli’ye göçürülüp, iskân edilmiş olan Türk
boylarındandır. Bu sebeple aileye “Konyarlar” da denilmektedir. Tamamen Türk
olan Vodina sancağına bağlı Sarıgöl nahiyesine yerleşen aile; sonradan Selanik
yakınlarındaki Lankaza’ya geçmiştir.
1841 doğumlu Ali Rıza Efendi, 1857 doğumlu Zübeyde Hanım ile 1870
veya 1871’de evlenmiştir. Altı çocukları olmuştur: Fatma (1871/1872-1875),
Ahmet (1874-1883), Ömer (1875-1883), Mustafa (Kemal ATATÜRK) (1881-1938),
Makbule (Boysan Atadan) (1885-1956) ve Naciye (1886-1901?). Kardeşlerinden
Fatma dört, Ahmet dokuz, Ömer sekiz yaşlarında, o senelerde Rumeli’yi kasıp
kavuran salgın kuşpalazı (difteri) hastalığından çocuk yaşlarında vefat etmişlerdir.
En küçükleri olan Naciye'nin ise Mustafa Kemal Mekteb-i Harbiyede öğrenci iken
vefat ettiği düşünülmektedir. ATATÜRK, Selanik Askerî Rüştiyesinden itibaren
hayatı boyunca dostlukları ve arkadaşlıkları devam etmiş olan Fuat Bulca’ya bir
gün şöyle demişti: “Kardeşlerim arasında en sevdiğim Naciye’ydi. Çocuk yaşının
üstünde hisli, duygulu ve öğrenmeye meraklıydı. Ben Harbiyeye giderken
kitaplarımı istemişti. Annemden onu okutmasını istemiştim. Ne ablam Fatma’yı ne
ağabeylerim Ahmet ve Ömer’i hatırlıyorum. Son ikisi aynı yıl, 1883’te ben iki
yaşında iken ölmüşler. Naciye, annem gibi sarışın, mavi gözlü, duru beyaz tenli
idi.”
Mustafa Kemal, 1886 yılında altı yaşına girdiğinde ilkokul çağına
gelmiştir. Babasının istememesine rağmen, Zübeyde Hanım’ın ısrarları üzerine
önce Koca Kasım Mahallesi’ndeki Mahalle Mektebine törenle giren Mustafa, kısa
bir süre sonra; Selanik’in şöhretli öğretmenlerinden ve eğitimcilerinden Şemsi
Efendi'nin yeni metotlarla elifba öğretimi yaptığı özel okula yazdırılmış ve
esas öğrenimine burada başlamıştır. Mustafa okuyup yazmayı burada öğrenmiş,
babasının ölümüne kadar bu okulun sınıflarını düzenli olarak takip etmiştir.
Ticari faaliyetleri iyi gitmeyen Ali Rıza Efendi, bu olaydan çok
etkilenmiş ve hastalığa yakalanarak 23 Mayıs 1886 tarihinde Selanik’te vefat
etmiştir. Üç çocukla dul kalan Zübeyde Hanım, kardeşi Hüseyin Ağa’nın yönettiği
Lankaza’daki Çalı (Rapla) Çiftliği'ne gitmiştir. Bu durum Mustafa’nın öğrenim
hayatına bir süre ara vermesine neden olmuştur. Öğrenmek ve yetişmek
imkânlarından mahrumiyetin verdiği huzursuzlukla âdeta bunaldığı görülen bu
kabiliyetli ve yaratıcı çocuğu, annesi nihayet okula devam etmek üzere
Selanik’teki teyzesinin yanına yollamak zorunluluğu duymuştur. Altı ay kadar
süren çiftlik hayatından sonra Selanik’e gelen Mustafa Mülkiye Rüştiyesine
(ortaokulu) başlamıştır.
KAYNAKLAR
- ATADAN, Makbule; Ağabeyim Mustafa Kemal,
(Yay.Haz.:Şemsi Belli) Ayyıldız Yayınları, İstanbul, 1959.
- AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal'in
Hayatı, 1881-1919, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1969.
- BAYUR, Yusuf Hikmet; ATATÜRK’ün Hayatı ve Eseri:
Doğumundan Samsun’a Çıkışına Kadar, ATATÜRK Araştırma Merkezi, Ankara,
1990.
- DİMİTRİADİS, Vasilis; Bir Evin Hikayesi (Çev.Gülsün
AKSOY-AİVALİ), TTK Yay., Ankara, 2016.
- EROĞLU, Hamza; ATATÜRK’ün Hayatı, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara, 1986.
- GÜLER, Ali; Bir Dâhinin Hayatı: ATATÜRK’ün Soyu,
Ailesi, Öğrenim Hayatı (1881-1905), Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul,
2000.
- ÖZ, Mehmet Ali; Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre
ATATÜRK'ün Ailesi, Asi Kitap Yay.,2017.
- ŞAPOLYO, Enver Behnan, Kemal ATATÜRK ve Millî Mücadele
Tarihi, Rafet Zaimler Yayınevi, İstanbul, 1958.
- TURAN, Şerafettin; Kendine Özgü Bir Yaşam ve Kişilik
Mustafa Kemal ATATÜRK, Bilgi Yayınları, Ankara, 2004.
- UNAT, Faik Reşit; ATATÜRK ve Ailesi, Efradı ve
Kendisine Karabet Dereceleri, V.TT Kongresi, Ankara, 12-17 Nisan 1956.